Din mhix la l-ewwel u lanqas l-aħħar riflessjoni fuq l-andament tar-Referendum. Għalkemm wie­­ħed jiddejjaq jikteb jew jaqra fuq suġġett li fuqu saru ħafna kummenti, naħseb li f’dan il-każ hemm utilità kbira li dan isir. Xejn xejn dawn l-osservazzjonijiet iservu ta’ punt ta’ referiment għal xul-xin, biex naraw fejn jista’ jinsab ‘consensus’ fuq triq li qatt m’għaddejna minnha. Bl-Ing­liż insejħulha ‘unchartered ter­ritory’.

Għax dak li ġara mhu xejn inqas minn rivoluzzjoni għas-soċ­jetà Maltija. Dan japplika sew għal min xtaq il-bidla u sew għal min ma xtaqhiex. Ir-rivoluzzjoni li seħħet nhar il-Ħadd tar-referendum s’issa għad­na ma tajnihiex isem – żgur li hi rebbiegħa għal pajjiż­na, fis-sens li se tiftaħ staġun ġdid.

Bħal kull rivoluzzjoni ma tkunx mistennija. Fil-fatt ir-ri­żultat ma kienx mistenni li jkun daqshekk ċar u tond. Jien stess iddikjarajt dak li ħas­sejt, li kont se nkun sorpriż ħafna jekk tgħaddi tal-IVA. U kont. Bħali kien hemm ħafna li pubblikament esprimew l-istess sorpriża fosthom arti­ko­listi u ħassieba rispettati bħal Fr Renè Camillieri u Lino Spi­teri. Ħadd ma jista’ jgħid li jien u min ħasibha bħali hu­ma maqtugħin mill-ħsibijiet tas-soċjietà ta’ madwarna, jew li ma qrajniex il-gazzetti u s-surveys li ġew ippubblikati.

Ir-rivoluzzjonijiet jiġru bażi­kament minn żewġ elementi. L-ewwel nett ikollok sitwazzjo­ni xejn feliċi, speċi surreali, li minħabba strutturi antiki u b’saħħithom, ħadd ma jobsor li qatt tista’ tintemm. Tkun bħal bużżieqa li tkun bdiet tintefaħ iżda li tista’ tibqa’ f’dak l-istat, xhur jew anke ħafna snin li mbagħad, mingħajr ħadd ma jkun jistenna, tinfaqa’ jew tisplodi u taħsad lil bosta osservaturi. Dan ġara b’mod drammatiku fit-Tune­żi­ja, l-Eġittu, l-Libja u pajjiżi oħ­rajn.

U fuq skala ferm iżgħar u xejn vjolenti – ġara f’Malta wkoll. Rivoluzjoni permezz tal-kaxxa tal-vot.

Huwa għalhekk li hemm ferm aktar mir-riżultat ewlieni miksub fir-referendum, li bħa­lu kellna oħrajn qablu. Hemm "riżultati" oħrajn li huma kon­segwenzjali. Riżultati li minn­hom infushom jitolbu konsi­derazzjoni profonda minn dawk milqutin minnhom, il-partiti politiċi, il-Knisja Kattolika Maltija, u allura magħhom is-soċjetà Maltija.

Sew il-Partit Nazzjonalista u l-Partit Laburista u l-Knisja Mal­tija huma tliet istituzzjo­ni­jiet importanti, influwenti u b’saħħithom ħafna fil-pajjiż. It-tlieta għandhom setgħat kbar, u jġibu suġġestjoni fuq ħafna mis-segwaċi tagħhom. Dan il-poter maż-żmien jidher li qed jiddgħajjef xi ftit, iżda qatt s’issa ma saret ‘rea-lity check’. Meta jsir xi ‘mass meeting’ minn xi partit minn dawn li semmejna u jimla l-pjazez, jew fil-każ tal-Knisja ssir xi purċissjoni tradizzjonali bħal dik tad-Duluri, l-istituzzjonijiet imsemmijin jħossu moħħhom mistrieħ meta jħarsu lejn il-folol kbar li jseg­wu­hom.

Iżda fl-ebda każ m’hemm ‘test case’ fejn is-segwaċi jiġu mħollijin fil-libertà jagħżlu fuq kwistjoni li tista’ tmur kont­ra x-xewqa ta’ dik l-istituzz­joni jew l-oħra. Mhux biss, iżda jiġu mbuttati sax-xifer u mġegħlin jagħżlu.

M’hemm ebda dubju li dan ir-referendum serva biex inħolqot pressjoni kbira fuq iċ-ċit­tadin. Ġie mwassal sax-xifer. Ġie mġiegħel jagħżel. Anke min beża’ jieħu d-deċiż­jo­ni wkoll kellu juri ruħu quddiem il-partiti li bħas-soltu jieħdu nota ta’ min ġabar il-vot u ta’ min ħareġ jivvota. Huwa għalhekk li l-elettorat twaddab f’morsa li l-pressjoni minnha kienet ġejja minn direzzjonijiet differenti, partiti politiċi, Knisja u l-kuxjenza tiegħu.

Fil-prinċipju kulħadd tħalla liberu biex jivvota skont il-kux­jenza. Però l-partit tal-Gvern iddikjara li bħala partit huwa kontra. Il-Partit tal-Op­pożizzjoni kellu d-dikjarazzjo­ni personali tal-Mexxej tiegħu li hu favur; u fil-każ tal-Knisja kel­lek taħlita ta’ kruċjati li jvar­jaw minn dawk li talbu biss għal kuxjenza informata għal oħrajn li heddew b’ħafna sanzjonijiet kbar u koroh għal min imur kontra x-xewqa tal-Knisja.

U l-poplu ddeċieda. Dak li hu rivoluzzjonarju fir-riżultat hu li fl-istorja ta’ pajjiżna qatt daqs qabel numru konsidere­voli u sinjifikanti mis-segwaċi ta’ dawn it-tliet istituzzjoni-jiet rispettivament ma marru kontra x-xewqa tagħhom jew il-pariri tal-mexxejja tagħhom. Ir-riżultat tar-referendum heż­żeż il-pedamenti bħalma jagħ­mel terremot. Mhux fis-sens li qegħdin jaħsbu dawk li ġenwi­nament huma kontra d-divor­zju li jsostnu li l-familji issa se jitfarrku iżjed. Iżda fis-sens li l-Knisja Maltija rat li minn elet­torat ta’ 323,281, kienu biss 107,971 votant, (terz) li ħarġu biex isostnu l-pożizzjoni tal-LE li kienet qiegħda tgħallem u tħeġġeġ. Għall-Partit Nazzjonalista l-istess ċifra tal-LE trid interpretazzjoni separata. Wieħed irid jagħmel stima ta’ kemm mill-votant tradizzjonalment Nazzjonalist iv­vota kontra x-xewqa tal-par­tit. Hemm min jgħid li din twassal sa 30% tal-vot IVA. Jekk din iċ-ċifra hija tenibbli xi 36,000 votant Nazzjonalist ivvota kontra x-xewqa tal-Partit Nazzjonalista. Iċ-ċifra għall-Partit Laburista li vvotaw LE hija maħsuba li kienet inqas, mhux aktar minn xi 20,000, u dan għal ħafna ra­ġu­nijiet, inkluża ċ-ċifra ambigwa ta’ dawk li ma ħarġux jivvotaw f’distretti tradizzjonalment Laburisti.

Dwar in-numru ta’ astensjo­nijiet wieħed ukoll għandu xi jgħid. Disgħin elf persuna hu­ma ftit inqas minn terz tal-elettorat. Ħafna minnhom waq­għu f’apatija u m’għad­homx jiddejqu li juru li m’għand­homx il-ħeġġa li jivvotaw għal naħa jew l-oħra. Li kien hemm 22,015 astenzjo­nijiet iżjed mill-Elezzjoni tal-Parlament Ewropew jfisser li għal raġunijiet ta’ biża’ jew konfużjoni dawn il-persuni ma waslux biex jesprimu fehemt­hom.

Jibqa’ l-fatt li kien hemm min mar kontra x-xewqa tat-tliet istituzzjonijiet stabbiliti u li normalment ikun fidil lej­hom.

Iż-żminijiet jinbidlu, il-valu­ri jinbidlu, x’inhu permess u ttollerat fil-passat isir insapportabli. It-tip ta’ strumenti ta’ "kontroll" jekk ma jiġux reveduti u rifurmati ma jib­qgħux jaħdmu. Il-poplu Malti qed juri li ma jridx iżjed jirra­ġuna b’moħħ ħaddieħor. Irid jiġġudika skont l-argumenti li jkun qed jisma’ u jqabbel ma’ sħabu jew tal-familja. It-tekno­loġija qiegħda tgħin ferm f’dan ir-rigward. Min jgħawweg il-verità f’wiċċ il-poplu ma jitwemminx, tkun kemm tkun kbira l-lealtà li tkun ingħatat fil-passat lejn dik l-istituzzjoni. Irid jisma’ l-mexxejja u l-kelliema ewlenin li jku­nu baħrin mhux biss fil-bnazzi. Iridhom jibbrillaw anke meta jkunu taħt stress. Il-poplu ġġudika bejn min ibrilla u min żelaq fin-niexef. Il-midja in ġenerali, għalkemm għad baqgħalha ftit biex tilħaq il-livelli mixtieqa, uriet ċerta indi­pendenza tal-ħsieb u opin­joni li ma konniex rajna bħala qabel.

L-għada tar-referendum il-poplu qam b’aspirazzjonijiet ġodda. Jekk xi ħaġa impossibbli saret possibli, ħafna affarijiet oħrajn huma possibbli wkoll. L-unika ostaklu hi l-men­talità u r-rieda li twassal leħnek u tuża l-vot b’mod għaq­li. Huwa għalhekk li bil-mod li bih esprima ruħu l-poplu f’jum ir-refe­rendum, qed joffri sfida, sfida qawwija, mhux biss lill-partiti politiċi u lill-Knisja Maltija imma lis-soċjetà inġenerali.

Sfida li nemmen li se tintla­qa’… minn kulħadd.